De ideologieën die wij omarmden, zijn in het licht van de feiten uit de praktijk totaal onzinnig.

Alex Krainer 15/07/2025

Generaties lang ontwikkelde het westerse economische denken zich rond de ideeën van vrije markten en particuliere, winstgerichte ondernemingen als een van de belangrijkste elementen die leiden tot economische ontwikkeling, werkgelegenheid en welvaart. Natuurlijk zit daar een kern van waarheid in, maar na verloop van tijd verharden ideeën en maakt een waar begrip plaats voor polariserende ideologieën. In plaats van bewijs uit de praktijk te onderzoeken en hun ideeën te verfijnen, sluiten mensen zich aan bij deze of gene denkrichting en vervallen ze in tribale loyaliteit, waarbij ze hun kant verdedigen alsof het hun thuisploeg is. Weinig tegenstellingen zijn zo polariserend als die tussen kapitalisme en socialisme.

Het bewijs is onbelangrijk, wat zijn jouw strepen?

De ene kant ziet vrijemarktkapitalisten (wat dat ook moge zijn) als hebzuchtige, koelbloedige vrekken; de andere gelooft dat socialisten luie, denkende profiteurs zijn die nauwelijks een bestaan verdienen. Als je de werkelijke kwesties bespreekt, moet je je argumenten heel zorgvuldig formuleren om te voorkomen dat je iemands tribale circuits activeert, als communist wordt bestempeld en tegelijk met je argumenten wordt afgedaan. Eerlijk gezegd, wanneer mensen tegen me zeggen: ‘Ik ben een overtuigd vrijemarktkapitalist’, dan doe ik niet eens meer moeite. Dit type kan in woede uitbarsten over ‘uitkeringstrekkers’, maar het prima vinden als een zombiebedrijf zonder aanbesteding een miljardencontract van de overheid krijgt. Natuurlijk kunnen particuliere aannemers alles beter en goedkoper doen dan de overheid. Als ze er dan obscene winsten mee maken, des te beter!

De voorzitter van het Ludwig von Mises Instituut in Duitsland schreef het volgende in zijn boek over economie:

“Verliezen zijn een teken dat kapitaal en middelen verspild zijn. En dit maakt niet alleen de ondernemer armer, maar ook de maatschappij, en we lijden er allemaal onder… Vanuit het perspectief van de consument… Hoe hoger de winst, hoe beter. Hogere winsten betekenen dat schaarse middelen zijn gebruikt om in de behoeften van de mensen te voorzien..”

Voor de meeste mensen in dat kamp klinkt dit waarschijnlijk heel herkenbaar: ja, precies, zo is het… Sterker nog, ze zijn geneigd te geloven dat alles waar je van houdt te danken is aan het kapitalisme, zoals de grote Lew Rockwell met vuur betoogde in zijn artikel uit 2009 getiteld: “Everything You Love You Owe to Capitalism.” Maar wat als Marquart, Rockwell en hun patroonheilige Ludwig von Mises het mis hebben?

Het moederschip is aan het zinken…

Als we afgaan op de schijn, zouden we kunnen stellen dat Groot-Brittannië samen met de Verenigde Staten het moederschip is van het vrijemarktkapitalisme en privé-eigendomsrechten. Vooral de grote, oude Iron Lady, Margaret Thatcher, en Ronald Reagan worden vaak vereerd als vijanden van de almachtige staat en kampioenen van het private bedrijfsleven, … dat natuurlijk banen schept, welvaart genereert en ons alle fantastische voorspoed brengt waar we van genieten.

Mevrouw Thatcher zei ooit zo treffend: “Het probleem met socialisme is dat je uiteindelijk het geld van anderen opmaakt.” Haha, wat een heerlijk geestige en slimme opmerking! Die moeten we maar gewoon blijven herhalen elke keer als een of andere socialist zijn luie, profiterende denkbeelden probeert te slijten. Onze vrienden zullen ons belonen met een gulle lach, en we kunnen die socialisten ter plekke belachelijk maken en diskwalificeren. Geen nood om moeite te doen door naar argumenten te luisteren of vermoeiende nuance te overpeinzen.

Echte, overtuigde kapitalisten weten immers één ding zeker: het private bedrijfsleven is ultra-efficiënt, en we profiteren allemaal omdat het producten en diensten goedkoper maakt en ons meer keuze geeft. De staat is overal slecht in. Het is dus logisch om zo veel mogelijk overheidszaken aan het bedrijfsleven over te laten, waardoor alles automatisch geweldig wordt. Met die zekerheid begon de Iron Lady aan een grootschalige privatisering van Britse overheidsdiensten, inclusief transport, afvalverwerking, waterzuivering, energieproductie, gevangenissen en zelfs de zorg voor weeskinderen.

Als het niet vanwege Vladimir Poetin, de Joden, moslims, het boze ‘CCP’ en klimaatverandering was geweest, dan waren de privatiseringen een daverend succes geworden, precies zoals de economische theorie ideologie voorspelde. Maar zoals de zaken er nu voor staan, lijkt het moederschip van de vrije markt te zinken.

De feitelijke bewijzen

Zoals ik hier al vaker heb geschreven, verkeert de Britse economie in zwaar weer: de staat beslaat ruim 50% van het bbp, de financiële situatie is rampzalig, de publieke diensten zijn een puinhoop, en bijna alles wat geprivatiseerd is, functioneert schokkend slecht. Sam Freedman, een voormalig hoge ambtenaar, publiceerde onlangs het boek “Failed State: Why Britain Doesn’t Work and How We Fix It” (“Mislukte Staat: Waarom Groot-Brittannië niet werkt en hoe we het kunnen repareren”). Daarin onderzoekt hij hoe de overheid, door publiek geld naar private contractanten te sluizen, over-gecentraliseerd is geraakt, met de premier en het ministerie van Financiën als dominante spelers in zowel binnenlands beleid als economie.

Vernietigd lokaal bestuur en samenwerking tussen overheid en grootkapitaal

Vóór de slimme en geestige Iron Lady voerden lokale overheden hun taken nog zelf uit. Maar dat was socialisme, en dus te duur en inefficiënt. Tegenwoordig is veel geprivatiseerd. Maar nu is nog duurder en nóg inefficiënter. Freedman geeft het voorbeeld van de ‘zorg’ voor weeskinderen. Private-equitybedrijven zagen hier een kans om grote winsten te maken, en inmiddels wordt driekwart van de opvangplaatsen door winstgedreven bedrijven geleverd.

Kosten exploderen, kwaliteit daalt

Dit heeft de kosten echter niet verlaagd: in vijf jaar tijd zijn ze met 72% gestegen, en de gemiddelde weekrekening per kind bedraagt nu bijna £6.000. Dat is meer dan £850 (€1.000) per dag. Zoals Freedman opmerkt: duurder dan een kamer in The Ritz! Maar private ondernemingen streven niet alleen naar maximale winsten, ze proberen ook kosten te minimaliseren. Daarom vestigden private jeugdzorgbedrijven zich in de goedkoopste regio’s van Engeland, waardoor kinderen uit hun vertrouwde omgeving werden gehaald, weg van eventueel aanwezige familie- of sociale steun. Hierdoor werden ze een makkelijker doelwit voor groomingbendes, om maar iets te noemen. Maar ach, ook dat kan een winstbron zijn voor de dappere private-equitybelangen.

Privatisering van afvalverwerking in Kroatië

In een TrendCompass-rapport van oktober 2023 schreef ik over onze ervaring met geprivatiseerde vuilnisophaaldiensten in Kroatië, die even schitterend heeft uitgepakt. Afval ophalen is een simpel proces: mensen zetten hun vuilnis op aangewezen plekken, en iemand haalt het op voor verwerking. Als het systeem werkt, hoef je er verder niets over te weten. Het werkte perfect in socialistisch Joegoslavië

Onder het éénpartij-communistische regime van Joegoslavië functioneerde dit proces prima, ook al beweerde een andere titan van het vrijemarktdenken dat dit onmogelijk kon. Murray Rothbard schreef:

“Als… iedereen onder socialisme zou produceren ‘naar behoefte’, dan rest de vraag: Wie haalt onder socialisme het vuilnis op? Wat is de prikkel om die vieze klussen te doen – en ze goed te doen?”

Natuurlijk, wie zou zo dom zijn Rothbard tegen te spreken en vertrouwen op hun eigen ogen? In Kroatië deden we dat niet en we gaven vuilnisophaal aan de private sector, die er snel een winstgevende business van maakte. We merkten de veranderingen meteen: eerst verminderden ze het aantal ophaalpunten, waardoor mensen hun vuilnis verder moesten dragen. We werkten nu deels voor de privaatbedrijven.

Ze voerden ook betaling in per containergrootte, die we nu van het bedrijf moesten kopen: zoveel keuzevrijheid! Mensen met meer afval betaalden meer, wie weinig afval had betaalde minder: zo eerlijk! Bovendien haalden ze het vuilnis nog maar één keer per week op, waardoor gepensioneerden nu de vrijheid hebben rustig door burenrestjes te snuffelen voor extra voeding. Zo ziet mijn geboortestad Rijeka er nu uit:

Fantastisch.
Leve het kapitalisme !

Maar een winstgevend bedrijf kan nooit winstgevend genoeg zijn. De eigenaren gingen vervolgens ook hun personeelsbestand inkrimpen, de salarissen van de overblijvende werknemers verlagen en bezuinigen op zaken zoals onderhoud en het straatmeubilair dat de vuilniscontainers aan het zicht onttrok. De geprezen eerlijkheid in de facturering gaf mensen de prikkel om geld te besparen door kleinere containers te kopen en overtollig afval in de bakken van hun buren te dumpen. De volgende verbetering was het introduceren van vuilnisbakken met slot en sleutel, zodat je je eigen afval kon vergrendelen (fantastische innovatie!). De mensen pasten zich aan door hun afval naast de containers te zetten of in kleine openbare prullenbakken waar het zich ophoopt en een lelijke, stinkende mesthoop vormt.

Onder het socialisme was afval iets dat we bij ons huis wegdeden, waarna het verdween en we er verder geen aandacht meer aan besteedden. Onze steden waren schoon en ik kan me niet herinneren dat er ook maar één keer iemand over afvalverwerking sprak. Met privatisering werd vuilnisophaal veel duurder, het systeem ingewikkelder en de vuilnisophaalbedrijven onbetrouwbaar en tegelijkertijd bazig. De werknemers werden diep ontevreden en aanzienlijk armer.

Onze steden veranderden in een puinhoop. Het klopt dat de eigenaren van de vuilnisophaalbedrijven schatrijk werden. We noemen ze nu de “vuilnismafia”, en de man die hun privatisering leidde werd een van Kroatië’s oligarchen met aanzienlijke politieke invloed. Al met al hebben privatiseringen veel privé-vermogens gecreëerd en Kroatië veranderd van een goed geordende samenleving in een derdewereldland. Ze lijken hetzelfde te doen bij het Britse moederschip.

Maar wat is er dan met die ideologie aan de hand?

Als economische theorie in tegenspraak is met de werkelijkheid, waarom blijft het dan zo’n twistpunt? Waarom kunnen we niet voorbij labels en stammenstrijd komen om ons te richten op manieren om onze samenlevingen daadwerkelijk te verbeteren? Ik denk dat het een beetje lijkt op de slogan “vaccins zijn veilig en effectief”: de overtuigingen moeten in stand worden gehouden omdat ze iemands winstgevende onderneming faciliteren. De kosten voor de rest van de samenleving zijn niet eens secundair, ze zijn volkomen irrelevant. Empirisch bewijs bevestigt dit:

Het is niet dat vrijemarktkapitalisme slecht is: het probleem is dat we niet in een vrijemarktkapitalisme leven, en veel van wat we denken te begrijpen over “socialisme” is ronduit fout. De sombere wetenschap van de economie is de afgelopen eeuw nauwelijks geëvolueerd, en de meeste geleerde economen blijven vasthouden aan overtuigingen die al meer dan 100 jaar in leerboeken staan. We zouden veel beter af zijn door simpelweg te benoemen wat wij, als gemeenschap van mensen, eigenlijk willen in het leven, en vervolgens te bestuderen welke systemen het meest geschikt zijn om dat te bereiken. Met alle informatie en kennis die we vandaag hebben, zou dit haalbaar moeten zijn—en intellectueel veel productiever dan elkaar beledigingen naar het hoofd slingeren omdat iemand tot de “verkeerde stam” behoort.

Dank voor het lezen.
Laat vooral weten waar je het mee eens bent (of niet!). Discussie maakt ons scherper